یوآخیم ایسراییل

– برگرفته از سایت خرمگس

*[۱]

ترجمه ی محمد ربوبی

برگردان از متن آلمانی با مشخصات زیر:

Der Begriff Entfremdung,Rowohlts deutsche enzyklopädie,1972

این مطلب بخشی از اثری است که مؤلف، تئوری های از خود بیگانگی را در آثار روسو، هگل، فویرباخ، کارل مارکس، مارکوزه، اریش فروم و دیگران بررسی کرده است. بخش آخر این اثر، بررسی ازخودبیگانگی در کشورهای سوسیالیستی است. مترجم

***

در کشورهای سوسیالیستی اروپای خاوری، پس از استالین زدایی، مباحث آزاد درباره مارکسیسم آغاز شد. موضوع اصلی این مباحثات، نهادینه شدن مارکسیسم و کمبود محتوای روشنفکرانه­ در گذشته بود. فیلسوف لهستانی کولاکوفسکی این مسئله را سرپوشیده چنین بیان کرده است:

واژه­ی­ «مارکسیسم» نمی بایست به هیچ وجه از نطر محتوا به معنای دکترین ثابت و معینی باشد، اما دکترینی شد کاملا صوری( فورمال) و در واقع، از طریق دستورات صادر شده­ از « نهادی خطا ناپذیر» که در عصر خاصی در دنیای « بزرگترین پژوهشگر»، « بزرگترین مورخ »، « بزرگترین اقتصاد دان» تعیین شد

در جریان استالین زدایی، علم و دانش از کنترل ایدئولوژی رهایی یافت. از اینرو این امکان پدید آمد تا مسایلی مانند هدف هومانیسم سوسیالیستی و مسئله از خود بیگانگی انسان که با آن ارتباط دارد، مورد بحث قرارگیرد. برای آنهایی که در دوران استالین به سر برده بودند، دشوار بود رویدادهای آن دوران را توضیح داده، به این سئوال پاسخ دهند که چگونه امکان داشت چنین امری به وقوع پیوندد و چرا در برابرش مقاومت نشد. کیش شخصیت که به آن فوق العاده اهمیت داده می­شود، به خودی خود توضیح قانع کننده­ای نیست. اکنون این سئوال طرح می^­شود: در چه شرایط اجتماعی کیش شخصیت می­ توانست پدید آید و رشد کند ؟

در این رابطه بار دیگر از خود بیگانگی مسئله ی روز شد. بسیاری کوشیدند از خود سئوال کنند که آیا از خود بیگانگی موجود در کشورهای سرمایه داری مشمول کشورهای سوسیالیستی نیز می­ شود؟ دراین باره آثار زیادی منتشر شده است. این آثار حاصل پژوهش­های فیلسوف­ها و جامعه شناس­هایی است که در کشورهای سوسیالیستی اروپای خاوری به سر می برند. سمت و سوی عمده ­ی این مباحثات چنین است:

۱ـ در سال ۱۹۶۵ فیلسوف لهستانی آدام شــاف، که در آن موقع عضو کمیته مرکزی حزب کمونیست لهستان بود در اثری با عنوان « مارکسیسم و انسان به عنوان فرد » چنین نوشت:

« برای مارکس اصل مطلقا درست و معتبر این است که از خود بیگانگی اقتصادی مبنای سایر اشکال از خود بیگانگی است. بنا براین، الغای از خود بیگانگی اقتصادی از طریق الغای مالکیت خصوصی ابزار تولید به طور اتوماتیک به همه­ ی اشکال از خود بیگانگی پایان می­ دهد. آیا واقعا چنین است؟ آیا در سوسیالیسم از خود بیگانگی انسان غیر ممکن است. یعنی آیا ممکن است از خود بیگانگی از منبع دیگری و نه از مالکیت خصوصی پدید آید. این سئوالی است که از خود بیگانگی را مسئله ای می سازد که نه تنها از دیدگاه سرمایه داری بلکه از دیدگاه سوسیالیسم مسئله­ ی کنونی و با اهمیتی است.» [۲]

این اثر شــاف، در لهستان سبب مباحثات جدی شد. او نه اولین و نه تنها کسی بود که از خود سئوال کرد آیا از خود بیگانگی پدیده ای است تاریخی که به مناسبات تولید جامعه سرمایه داری وابستگی دارد و یا به شکل و شمایل نوین در جوامع سوسیالیستی نیز می ­تواند پدید آید . این مسئله در سالیان اخیر در کشورهای سوسیالیستی به طور وسیع مطرح شده است. در کنار فیلسوف ­ها و جامعه شناس های لهستانی، بیش از همه دانشمندان یوکسلاوی، در این مباحثات شرکت کردند. در مجارستان و چکسلواکی نیز این موضوع مورد بحث قرار گرفت .

در اتحاد شوروی، ظاهرا به این سئوال شـاف پاسخ منفی داده شد: از خود بیگانگی در جامعه سوسیالیستی رخ نمی دهد. در مقاله­ای در انسیکلوپدی ( فرهنگ جامع ) شوروی، اوگورزوف Ogurzow اعلام می­­کند که اصطلاح مارکسیستی از خود بیگانگی ناظر بر مهمترین انگیزه­ هایش، یعنی تقسیم کار و مالکیت خصوصی است، که مربوط به روند تاریخی مناسبات اجتماعی گذشته و سپری شده است .

در این دیدگاه، مسئله ­ی از خود بیگانگی کار، مسئله ای است تئوریک و منطقی: آیا سه شرطی که مارکس آنها را انگیزه­­ی از خود بیگانگی اعلام کرده شرایط ضــرور و کــافی هستند؟ هنگامی که شرایط ضرور از خود بیگانگی ـ یعنی مالکیت خصوصی ابزار تولید، تقسیم کار و این واقعیت که کار کـــالاست منتفی شود ـ آنگاه ممکن نیست در کشورهای سوسیالیستی از خود بیگانگی وجود داشته باشد، چون ابزار تولید سوسیالیزه( اجتماعی ) شده اند. این امر، حتی اگر دو فاکتور دیگر نیز وجود داشته باشند صادق است. برعکس، اگر این سه فاکتور شرایط کــافی پیدایش از خود بیگانگی باشند، آنگاه شامل از خود بیگانگی در کشورهای سوسیالیستی نیز می­شوند، چون تقسیم کار و خصوصیات کـــالایی کــار در کشورهای سوسیالیستی نیز وجود دارد. اگر مسئله را به این روش بیان کنیم، آنگاه پاسخ به این سئوال بستگی دارد به این که بگوییم آیا سه فاکتوری را که مارکس برشمرده، به عنوان شرایط ضــــرور و یا شرایط کـــــافی از خود بیگانگی می بینیم یا نه ؟ اما شـــاف پاسخ دیگری می­دهد. او می­گوید، فرض کنیم مبنای تمام اشکال از خود بیگانگی از خود بیگانگی اقتصادی است. از این فرضیه نمی­شود به طور منطقی این نتیجه را گرفت که الغای مالکیت خصوصی ابزار تولید باید و لزوما به پایان گرفتن هر شکلی از خود بیگانگی بیانجامد. این سئوال که از خود بیگانگی در جامعه سوسیالیستی پدید می آید یا نه، مسئله­ی منطقی نیست بلکه مسئله ­ای تجربی است. واقعیت های تجربی چگونه است ؟ شـــاف آن را چنین بیان می کند:

« وضعیت واضح و آشکار است. در کلیه اشکال جامعه­ ی سوسیالیستی که تا کنون می­ شناسیم، اشکال مختلف و متفاوت از خود بیگانگی پدید می­آید. این بدان معنی است که الغای مالکیت خصوصی ابزار تولید به طور اتوماتیک به الغا ی از خود بیگانگی منجر نمی شود.» [۳]

پاسخ او واضح است. شــاف توضیح می­ دهد که نظریه­ ی او از دیدگاه مارکسیستی خردمندانه است. سوسیالیسم مرحله­ ی گذار به کمونیسم است. در جریان این مرحله­ ی گذار، لازم است آگاهی طبقاتی انسان ­ها که هنوزهم پیوسته تحت تاثیر افکار سنتی هستند دگرگون شود. افزون براین، دولت به عنوان قدرت کنترل کننده، تا موقعی که در محاصره­ خصمانه­ ی رژیم­های سرمایه داری قراردارد برجای می­ماند. شــاف، چهار شکل از خود بیگانگی، یا شرایطی که از خود بیگانگی پدید می­آورند و در جامعه­ی سوسیالیستی وجود دارند را ذکر می­ کند: ۱) دولت و نقش قدرت کنترل کننده­­ اش که به شکل دستگاه بوروکراسی سازمان یافته است . ۲) از خود بیگانگی کـار که خصوصیات کـــالایی را حفظ کرده است. ۳) تاثیر تقسیم کار بر از خود بیگانه شدن. ۴) نهاد خانواده به عنوان فاکتور از خود بیگانگی

خانواده، به عنوان نهاد از خود بیگانگی

بتا بر دیدگاه شـاف، از خود بیگانگی اقتصادی مسئله ­ مرکزی است. او خانواده را فقط به عنوان مثالی ذکر می­ کند که مانند مؤسسات یا نهادهای اقتصادی شیء واره ( verdinglich) توانند شد. ابتدا به بحث او در باره خانواده می ­پردازیم:

در ادبیات مارکسیستی مربوط به خانواده، از جمله آثار انگلس، خانواده به طور عمده از دیدگاه تاریخی ـ فرهنگی بررسی شده است . انگلس در اثرش « منشاء خانواده ، مالکیت خصوصی و دولت» پیش بینی نکرده است که چکوته خانواده در جامعه­ سوسیالیستی تکامل می ­­یابد . مبنای نظر شـاف این است که نوع خانواده ـ آن جور که در جامعه­ سرمایه داری و سیستم طبقاتی ­اش می ­شناسیم ـ در اثر شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه­ سوسیالیستی دگرگون می­شود. البته او می­ گوید برخی فونکسیون­ ها که در گذشته به خانواده واگذار شده است می ­توانند به مؤسسات و نهادهای اجتماعی، مانند آموزشگاه ­ها و سایر انواع مؤسسات واگذار شوند. ( اما همین امر در کشورهایی که سوسیالیستی نیستند نیز انجام می ­گیرد: به عنوان مثال، در سوئد گرایش نیرومندی پدید آمده که آموزش و پرورش و سایر فونکسیون­ های آموزشی از خانواده به آموزشگاه واگذار شوند.). دگرگون شدن وضعیت اقتصادی زنان و هم چنین مقام و موضع اجتماعی آنان و نقش جنسیت آنان پیامدهای مهمی در مناسبات بین زن و شوهر دارند. ( اما در جامعه سوئد نیز دگرگونی های مشابهی به وقوع پیوسته، بی آن که تحولات انقلابی در ساختار اقتصادی جامعه به وقوع پیوسته باشد . کافی است در این باره به این نکته اشاره کرد که بازار کار، بیش از پیش به کار زنان نیازمند است.) به نظر شـــاف، علیرغم همه­ این­ها، شکل سنتی خانواده باقی و پا بر جای می ­ماند. و امروز کسی نمی ­تواند در باره­ ی تحول و پیشرفت خانواده سخن درستی بگوید. در این باره به جاست مطلبی از انگلس در باره­ ی آینده­ ی خانواده نقل کرد

« این امر موقعی قطعیت خواهد یافت که نسل نوینی رشد کند: نسل نوینی از مردان که هرگز در زندگی شان پیش نخواهد آمد بتوان با پول یا به خاطر مقام و قدرت اجتماعی تسلیم شدن زنی را خریداری کرد، و زنانی که هرگز در زندگی شان پیش نخواهد آمد بدون توجه به چیزی جز به عشق واقعی همسر مردی شوند و یا از ترس وضعیت اقتصادی درخواست همسری مردی را که دوستش دارد رد کنند .» [۴]

این گفته­ی انگلس از اینرو اهمیت دارد چون فراتر از پیش گویی­ های اتوپی مارکس و انگلس است. یعنی این پیش­گویی که وقتی جامعه سرمایه داری به خاک سپرده شد، ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه چگونه خواهد بود.

شـــاف، انتقادش را در مورد نهاد خانواده با این اشاره به پایان می برد: چنین به نظر می­رسید که گویی جامعه سوسیالیستی، شکل سنتی خانواده­ی بورژوازی گرایشات مذهبی پروتستانی و دورویی را پذیرفته است. این امر را می شود به مثابه­ی شیء وارگی یک نهاد اجتماعی تعبیر و تفسیر کرد. اگر از دیدگاه جامعه شناسی به این موضوع بنگریم می ­توان این وضعیت را چنین تجزیه و تحلیل کرد: هنگامی که جامعه­ سوسیالیستی شکل سنتی­اش را با همان ارزش ­ها و نگرش و طرز فکر سنتی حفظ ­کند، آنگاه برایش دشوار خواهد بود یکی از فونکسیون ­هایش، یعنی سوسیالیزاسیون ( اجتماعی شدن ) کودکان را برآورده کند. این بدان معنی است که این جامعه قادر نیست تیپ هایی انسان تربیت کند که ارزش های سوسیالیستی را به مثابه­­ی امری بدیهی بپذیرند و بیاموزند که کردار و رفتارشان مطابق با انتظارات جامعه، یعنی مطابق با ارزش­های سوسیالیستی شود. این خود باز به این معناست که اهداف خانواده ـ به عنوان یک نهاد ـ از اهداف جامعه منحرف می ­شود. بنا براین به منظور جلوگیری از این تعارض، خانواده باید ـ مانند گذشته ـ از بقیه­ جامعه مصون نگهداشته شود. با این روش این خطر وجود دارد که خانواده یک نهاد منفرد و جدا از جامعه بماند و تحت تاثیر ارزش­­های اجتماعی و هدف­های آن قرار نگیرد. خانواده بریده و جدا از سایر نهادهای اجتماعی به زندگی خود ادامه می دهد و به اصطلاح لوکاش« شیء واره» می­شود

از خود بیگانگی کـــار در جوامع سوسیالیستی

بنا بر نظریه­ی شــاف، مسئله­ی بزرگ دیگر از خود بیگانگی در جوامع سوسیالیستی بیگانگی کار است. اگر چه دراین جوامع ابزار تولید اجتماعی شده­اند و فنومن­­های ایجاد کننده­ از خود بیگانگی نیز که نتیجه ­ تضادهای طبقاتی در جامعه سرمایه داری است از بین رفته (اگر مالکیت خصوصی ملاک عمده­ برای اصطلاح[ تضاد ] طبقاتی به کار گرفته شود، آنطور که مارکس به کاربرده است) اما علیرغم دولتی کردن ابزار تولید، کار انسان هنوز هم کــالایی است که در ازای کالای دیگر ـ که پول تجلی آن است ـ مبادله می­ شود. در نتیجه، محصول کار انسان نیز کالاست. این بدان معنی است که حتی در جوامع سوسیالیستی بــازار کــار وجود دارد. اگر چه این بــازار کـار تیپ دیگری از بازار کار در جوامع سرمایه داری است، اما باز هم بازار کالاست، با قوانین مخصوص به خود.

آلماسی، پروفسور در دانشگاه بوداپست و شاکرد لوکاچ این نظریه را با مثال زیر چنین توضیخ می­دهد:[۵] مبنای نظریه­ او تز مارکس است که وجود ساختار کالایی، خطر« فتیشیسم کالایی » را به همراه دارد. او توضیح می­دهد که همین مکانیسم در جوامع سوسیالیستی نیز مشاهده می ­شود. تجلی این امر، برای مثال، ارزش گذاری فرد است که شبیه ارزش گذاری سهام در بازار بورس ­ها ست: فرد ، برحسب توان و کارایی­ اش ارزیابی می ­­شود. آیا او ارزش کسب فلان مقام را دارد یا نه؟ آیا فرد می ­تواند انتظار مشروع برای ارتقاء در هیرارشی داشته باشد، یا نه؟ در این میان فرد کنکرت تقریبا محو می­شود. او فقط به همان اندازه به کارش علاقه دارد که فونکسیونر سیاسی، یا اقتصادی و غیره به کارش علاقه دارد

استدلال بسیار رایج این است که شکل کالایی کــار و ساختار بــازار کـــار فقط در مرحله­ ابتدایی جامعه سوسیالیستی وجود دارد. این فنومن­ها، همین که از مرحله سوسیالیستی به مرحله کمونیستی ارتقا یافت، منتفی می­ شوند. اما شــاف به این استدلال نیز مشکوک است. او بنا بر تجربیات به دست آمده در کشورهای سوسیالیستی به امکان منتفی شدن کــار به مثابه­ کــالا سخت مشکوک است.

مارکس ابتدا تصور می­­کرد که از مرحله­ی خاصی به بعد « فعالیت آزادانه [اfreie Tätigkeit ] جانشین کـــار [Arbeit ] خواهد شد. اما او در « کاپیتال» این تصورش را رد کرد و کار را به عنوان « ضرورت » پذیرفت

اکنون، شاف می پرسد، آیا مبنای تصورات مارکس جوان از کــار، فقط ارزیابی کار به مثابه­ وسیله ­ای برای تحقق یافتن خویشتن است. اگر این ارزیابی را بپذیریم، باید شرایطی را بررسی کنیم که در آن انسان بتواند از کارش راضی شود ، خواه کار « لازم و ضرور » باشد و خواه « فعالیت آزادانه»

در تحلیلی انتقادی از استالینیسم، جامعه شناس یوگسلاوی وارنیکی، استدلال دیگری را نیز مطرح می­ کند: حتی در دولت­های شوروی انسان به مثابه­ نیروی کار باقی ماند. انسان نیروی کار است، چون از شرکت او در مدیریت تولید و توزیع فرآورده­های اجتماعی جلوگیری می­­شود. برنامه ریزی مرکزی، منحصرا حق دولت و تصمیم گرفتن در باره ارزش اضافی یا سود نیز از آن دولت است. چنین برنامه ریزی سبب می­­شود بوروکراسی نیرومندی که از مرکز اداره می­­شود به وجود آید و قدرت مطلق دستگاه سیاسی دولت « ناگزیر با ناتوانی عمومی فرد همعنان است. » [۶]

روند تقسیم کـار

سومین مسئله­ی از خود بیگانگی، روند تقسیم کار است که در کشور سوسیالیستی نیز رخ می­دهد و پا به پای صنعتی شدن و بکاربردن تکنولوژی مدرن در جامعه تشدید می ­یابد. تصور مارکس از موجود انسانی که از عهده­ هر کاری برمی ­آید و از اینرو محل و نوع اشتغال به کارش را می­تواند پیوسته عوض کند در جامعه­ی کنونی غیر ممکن شده است.

اگوروزف، در همان مقاله در «انسیکلوپدی شوروی» بین تخصصی شدن کار(Spezialisierung ) و حرفه­ ای شدن کار ( Professionalisierung ) تفاوت می­ گذارد. او معتقد است که کارگر در نتیجه­ روند تقسیم کار فقط مجاز است کار معینی انجام دهد. از اینرو او شاید در تمام طول عمرش فقط بخشی از مجموع استعدادها و شناخت اش را به کار می ­برد. اگورزوف این تیپ تفسیم کار را « حرفه­ای شدن کار » می­نامد. اتوماتیک شدن تولید که اساس و مبنای تولید در جامعه­ کمونیستی است این امکان را فراهم می ­آورد که تقسیم کار و حرفه ای شدن مرتفع شود. اما « تخصصی شدن کار » هم چنان باقی می­ماند. یعنی، افراد مختلف انواع کارهای متفاوتی را انجام می ­دهند که هدف های خاصی دارند. از این تعریف ­ها روشن و واضح نمی ­شود که تفاوت بین حرفه­ ای شدن کار (که نتیجه تقسیم کار بیگانه شده است ) با تخصصی شدن کار چیست.؟

تفسیر احتمالی این است که منظور اوکورزوف تفاوت بین کار پشت نوار سیار کارخانه است که هر کارگر بخش معینی از کار را انجام می­دهد، با کار کارگری که پشت دستگاه نشسته و روند تولید اتوماتیک را کنترل می­ کند. به طور یقین اتوماتیک شدن، نوع تقسیم کار را که با نوار سیار کارخانه انجام می­گیرد برطرف می کند. اما اتواماتیک شدن به سطح تکنولوژی وابسته است که هم در جوامع سرمایه داری و هم در جوامع سوسیالیستی وجود دارد.

شاف معتقد است که روند تقسیم کار مسئله­ای است تکنیکی که با شکل جامعه به مراتب کمتر ارتباط دارد: « کار پشت نوار سیار کارخانه ، کار پشت نوار سیار است، مستقل از نظام اجتماعی . فقط شرایط و وضعیت کار است که می­ تواند متفاوت باشد.»

آلماسی نیز با این نظر موافق است. او نیز تقسیم کار را نتیجه ی تکامل تکنیک می ­بیند و معتقد است تا مدتی غیر قابل پیش بینی نمی ­شود آن را از میان برداشت. اما کار یکنواخت نباید ضروتا به از خود بیگانگی بینجامد، اگر به فرد کارگر این امکان داده شود که بتواند فعالانه در روندهای جامعه شرکت کند و بر آن ها تاثیر بگذارد، بخشی از این روندها می شود؛ یعنی شرکت در رأی دادن و اتخاذ تصمیم او در مؤسسه ای که در آن کار می­کند و نیز شرکت او در کلیه­ فعالیت ­هایی با هدف دگرگونی ساختار جامعه.

ورانیکی نیز این نظریه را تأیید می­کند: مقابله با روند تقسیم کار که از خود بیکانگی به وجود می­آورد از طریق انتقال کارپردازی به کارگران در بنگاه و مؤسسه ­ای که کار می ­کنند امکان دارد. او توضیح می دهد که شرکت کارگران در روندهای اتخاذ تصمیم سازماندهی کار، برنامه ریزی تولید، توزیع و مصرف ارزش اضافی ضرور است. اگر چه کافی نیستند که کارگر را از صورت مهره یا زایده ای وابسته به ماشین نجات دهد و او را به فاکتور فعال در جامعه مبدل کنند

دولت و بوروکراسی

چه چیز مانع فعال شدن کارگر در کشورهای سوسیالیستی می شود؟ یکی از علت­ها به نظر آلماسی بوروکراسی فراگیر است. او برای نمونه «مسابقه­ی سوسیالیستی» در محل کار را که ابتدا خودجوش و خود انگیخته بود، مثال می­زند (منظور اصلی این مسابقه این بود که انگیزه­ کارگران برای تولید بیشتر شود). اما به زودی این مسابقه، کاری شد که به طور رسمی دستگاه بوروکراسی دستور می ­داد و از قبل، با وعده های تشویق کننده­ به کارگران، حجم و تعداد فرآورده­ها تعیین می­ شد،. با این روش فعالیت خود جوش و خود انگیخته به آکسیون هدایت بوروکراسی مبدل شد. بوروکراتیک کردن بیش از حد، نه تنها به شکوفان شدن همه جانبه­ شخصیت و امکانات انسان منجر نشد بلکه او را در کار و در زندگی خصوصی ­اش زندانی کرد. [۷]

در مباحثات داخل کشورهای سوسیالیستی اکیدا به این موضوع اشاره می­شود که وجود دستگاه بوروکراسی که به طور دمکراتیک کنترل نمی­ شود و از خارج، دستگاه نفوذ ناپذیری است، یکی از ارثیه های استالینیسم است. نخستین انقلاب سوسیالیستی در کشور تکامل نیافته ­ای ­رخ داد که کمبودها فرصت نداد تا کشوری صنعتی شود. در آن کشور به گفته­ پری آندرسون کمبود ها چنین بودند: ۱) کمبود کــالا که علت اش صنعت عقب افتاده بود ۲) هم چنین کمبود نیروی انسانی، چون بسیاری بی­سواد بودند.۳) کمبود درک ارزش­های دمکراتیک در اثر فقدان نهادهای سنتی دمکراتیک. ۴) کمبود فرصتکافی، چون کشور زیر فشار تهدیدات خارجی قرار داشت.[۸] نتیجه­­ این کمبودها، تاکید فوق­العاده بر اهمیت روند صنعتی شدن کشور به خصوص در عرصه­ی تکنولوژی شد . در این میان مسئله­ی مناسبات انسانی واپس ماند

می توان به این نکته نیز اشاره کرد که توجه به تئوری مارکسیستی در مورد مسایل روان شناختی اجتماعی کوتاهی شده است. این موضوع را مارکوویچ چنین توضیح می دهد

مسئله­ی ذغال و پولاد جای مسایل مر بوط به انسان را گرفت. کمونیسم بیشتر به عنوان جامعه­ای مرفه فهمیده شد تا جامعه­ای انسانی و دمکرات که در آن « شکوفان شدن آزادانه­ی هر فرد، شرط شکوفان شدن آزادانه­ی همگان است» ( مانیفست کمونیسم )[۹]    

همانطور که شاف نشان داده، بوروکراتیک شدن جامعه به معنای پیدایش قشرنو و طبقه­ای نو، در کشورهای سوسیالیستی است. قدرتی که در دست این قشر متمرکز شده مربوط به ساختار هیرارشی ( سلسله مراتب ) و اتوریته­ دستگاه بوروکراسی است. مارکوویچ عملکرد این بوروکراسی و عواقب اجتماعی آن را تجزیه و تحلیل کرده است.[۱۰] او ابتدا اصطلاح بوروکراسی را مشخص می­ کند: بوروکراسی سیاسی، گروه اجتماعی همگون است که به طور حرفه­ ای به سیاست علاقمند است. چون این گروه قدرت زیادی در اختیار دارد، می­ تواند برای خود امتیازات مادی خاصی را تامین و تضمین کند. شرایطی که سبب می ­شوند این گروه به طور حرفه ی به سیاست پرداخته، خارج از کنترل باشد وبوده، صاحب امتیازات شود؛ یعنی واجد سه شرط لازم و کـــافی برای موجودیت بوروکراسی سیاسی

نخستین شرط برای حرفه ­ای شدن سیاسی این است که گروهی خود را از سایر گروه­های جامعه جدا و منفرد می کند. بوروکراسی از توده­ی مردم که به نام آنها حکومت می­ کند، جدا شده است. با این امر، بوروکراسی آنچه را که به روند تصمیمات اقتصادی و سیاسی مربوط می­شود، دست کاری می­­کند و اکثریت اهالی، توده­ای می­شود فاقد قدرت و ناتوان

البته انتخابات انجام می­گیرد ـ اما فقط اسم آن انتخابات است. بنا براین، اهالی کشور کمترین امکان کنترل را ندارند. بوروکراسی، نفوذی را که اصولا انتخاب کنندگان باید داشته باشند به حزب و تشکیلات حزبی واگذار می ­کند. این شانس که از طریق انتخابات بتوان اعضای بوروکراسی را تغییر داد و دیگری را جایگزین آنها کرد، کاملا واهی است، چون اکثرت اهالی، افرادی هستند سازمان نیافته و منفرد شده که توانایی اقدام سیاسی ندارند

و سرانجام سومین شرط، انحصار بوروکراسی در روند اتخاذ تصمیمات مربوط به توزیع و مصرف فرآورده­های اجتماعی است. بوروکراسی از این انحصار به سود خود استفاده می­ کند. این امر تصادفی نیست، چون بوروکراسی قشری اجتماعی است که اعضایش را از افرادی استخدام می­­کند که دیگر ایدآل انقلابی و هومانیستی ندارند و نیازمندی های انسانی آنها عقب افتاده است. نیاز به داشتن اقتدار اجتماعی مبنای زندگی بوروکرات است. اما اقتدار اجتماعی تامین هر چه بیشتر مادیات زندگی بوروکرات را نیز می ­طلبد

نتیجه و سرانجام این شرایط، عواقب زیر را در پی دارد: انسان کنترل نهاد سیاسی را که خودش به وجود آورده و به نام او کار می­ کند، از دست می ­دهد. انسان ناتوان است و فعالیت سیاسی بیهوده. از اینرو فعالیت سیاسی، فعالیتی خلاق نیست. به جای آن، انسانی که در دستگاه بوروکراسی مشارکت می ­­کند با خودش و با نیازمندی­های اساسی­ اش بیگانه می ­شود: انسان به « انسان سیاسی » و « انسان خصوصی » دوشقه می­شود. و مارکس، درست همین اشتقاق را که ویژه­ی جامعه بورژوازی است، به دیده ­ی انتقاد نگریست

در جامعه ­ای با ساختار بوروکراسی، انسان با همنوع­ خودش بیگانه می ­شود، خواه او جزء گروه­های مقتدر مسلط باشد و خواه جزء گروه­هایی که زیر سلطه اقتدار قرار دارند. نقش انسانی که عضو گروه­های مسلط است وادارش می ­کند توجه خودش را به چارچوب هیرارشی ( سلسله مراتب ) خودکامه متمرکز کند. رتبه و مقام، مناسبات او را با دیگران تعیین می­ کند

انسانی که جزء گروه زیر سلطه است اغلب از نظر سیاسی بی اعتنا و بی­ تفاوت می­شود. در اثر زیر نظر قرارگرفتن شدید انسان در زیر سلطه­ بوروکراسی، فضای سوء ظن، عدم صداقت و دورویی بروز می کند. بی طور ملموس، در جامعه­ بوروکراسی (در دوران استالین) فرد نظرات سیاسی ­اش را حتی از اعضای خانواده­اش پنهان می کرد. جامعه­ سوسیالیستی باید پیوسته مراقب بروز بوروکراسی باشد.

حال نتایج و عواقب روند بوروکراسی چگونه مشاهده می شود؟ جامعه شناس یوکسلاو، وارنیکی، ادعا می کند، تا موقعی که انسان قدرت­ هایی به وجود می­آورد که می­ توانند علیه خود او عمل کنند و این امر در همه­ جوامع رخ می دهد، بیگانگی از خود، مسئله مرکزی و مهم جامعه­ سوسیالیستی خواهد بود

بر خلاف نظریه­ای که مدعی است مسئله­ی از خود بیگانگی در سوسیالیسم مسئله­ بی جا و بی موردی است، باید به طور یقین نظریه­ مخالف با آن را مطرح کنیم: مسئله­ی از خود بیگانگی اصولا مسئله­ مرکزی و مهم سوسیالیسم است. … اگر مسئله­ سوسیالیسم به این معنا درک نشود، آنگاه امکان دارد نتیجه­ تحول و تکامل اشکال سیاسی به عواقب حاد هومانیسم زدایی منجر شود. [۱۱]

   راه حلی که در یوگسلاوی برای این مسئله پیشنهاد شد، تقسیم روندهای تصمیم­گیری هایی اقتصادی است. برنامه ریزی البته از مرکز هدایت می شود، اما شوراهای کارگری باید حق داشته باشند در چارچوب مؤسسه­ای که کار می کنند درباره­ی تولید فرآورده­ها و مصرف سودی که از تولید حاصل می­شود، تصمیم بگیرند. هدف این است به کمک مدیریت خود کارگران، تاثیر و نفوذ فرد بیشتر شود و بدین ترتیب از رشد بوروکراسی قدر قدرت جلوگیری شود. « مدیریت خود کارگران» نفی دیالکتیکی سوسیالیسم دولتی و مانع گرایش به بوروکراتیک شدن است. [۱۲]

Joachim Israel   [۱]در سال ۱۹۲۰ در کارلسروهه ( آلمان ) متولد شد. در سال ۱۹۳۸ به سوئد رفت. پس از پنج سال کار کشاورزی، در رشته­های روان شناسی، جامعه شناسی و فلسفه و حقوق دانشگاه استگهلم تحصیل کرد. از سال ۱۹۶۳ تا ۱۹۶۸ استاد دانشگاه اوپسالا و سپس در دانشگاه های کوپنهاک و لوند تدریس کرد. او در ضمن تدریس آثار متعددی منتشر کرده است. « تئوری های از خود بیگانگی» یکی از آثار اوست و تا کنون به چندین زبان ترجمه شده است.

[۲] A. Schaff, Marxismus und das menschliche Individuum. Wien-Frankfurt-Zürich 1965,S.142

[۳] همانجا ، ص ۱۶۸

[۴] – F. Engels, Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staats. Moskau-Leningrad 1934, S.70

[۵] – M. Almasi, Alineation and Sozialism. New York 1965, S.139

[۶] – P. Vrnicki, Sozialism and the Problem of Alienation.

[۷] M.Almasi, Alienation and Socialism, S.133

[۸] P.Anderson, Problems of Socialist Strategy.

[۹]  M.Markovic, Humanism and Dialectik. In: E.Fromm ( Hersg.) , Socialist Humanism,S.81

[۱۰] M.Markovic, Dialektik der Praxis .Frankfurt/M.1968.

[۱۱] P.Vranicki, Socialism and the Problem, S.280

[۱۲] M.Markovic, Dialektik der Praxis, S.104

 – برگرفته از سایت خرمگس